Mędrzec widzi w lustrze głupca, głupiec przeciwnie i - kontynuacja myśli - Dzięki rozpowszechnieniu oświaty można dziś czytać, pisać i publikować, nie przestając być analfabetą. Kto to powiedział?... jedna z najwybitniejszych postaci w historii polskiej nauki, jej niestrudzony popularyzator, współtwórca Lwowskiej Szkoły Matematycznej - Hugo Steihaus.
Urodził się 14 stycznia 1887 roku w Jaśle w rodzinie żydowskiej pochodzącej z Węgier. Jego ojciec Bogusław Steinhaus był kupcem i właścicielem tamtejszej cegielni, pełnił też kilka prestiżowych funkcji w mieście oraz posiadał tytuł radcy dworu. Dzieciństwo młodego Steinhausa upływało więc w spokoju i dostatku. Do dziewiątego roku życia uczył się w domu, a następnie rozpoczął naukę w miejscowym gimnazjum klasycznym. W 1905 roku zdał maturę z wyróżnieniem i rozpoczął studia (matematykę oraz filozofię) na uniwersytecie we Lwowie. Prawdopodobnie tam miał okazję słuchać wykładów Józefa Puzyny i Kazimierza Twardowskiego. Po roku studiów za radą przyjaciela rodziny przeniósł się na uniwersytet w Getyndze(która słynęła wówczas ze studiów matematycznych), gdzie zdecydował, że zrezygnuje z filozofii i całkowicie poświęci się studiowaniu matematyki stosowanej pod kierunkiem Carla Davida Tolme’a Runge’a. Podczas studiów zaprzyjaźnił się z wieloma Polakami studiującymi w Getyndze, między innymi z matematykiem i malarzem Leonem Chwistkiem, który później został jego szwagrem.
W 1911 roku w wieku zaledwie dwudziestu czterech lat otrzymał stopień doktora filozofii summa cum laude na podstawie napisanej pod kierunkiem jednego z najwybitniejszych matematyków tamtych czasów Davida Hilberta pracy Neue Anwendungen des Dirichletschen Prinzips. Po studiach wrócił do domu w Jaśle, gdzie, nie mając pracy, spędzał czas na pisaniu artykułów matematycznych (dotyczących między innymi szeregów trygonometrycznych) oraz grze w tenisa – która obok matematyki była jego wielką namiętnością. W tamtym okresie dzięki wsparciu finansowemu rodziny odbył też wiele podróży – zwiedził Włochy i Francję, w Paryżu słuchał wykładów Lebesgue’a, E. Borela i Ch. E. Picarda. Jego spokojne życie przerwał wybuch I wojny światowej –Steinhaus jako prawdziwy patriota postanowił wstąpić do Legionów Polskich – w 1915 roku walczył na froncie wołyńskim jako działonowy 1. Pułku Artylerii Legionów Polskich, a w 1916 roku został zwolniony z wojska i rozpoczął pracę jako urzędnik w Centrali dla Gospodarczej Odbudowy Galicji w Krakowie. Właśnie w Krakowie poznał jedną z najważniejszych (sam określał to jako swoje największe osiągnięcie) osób w swoim życiu– studiującego tam Stefana Banacha, matematycznego geniusza. Prawie do legendy przeszła opowieść, w której Steinhaus na Plantach usłyszał dwóch rozmawiających o matematyce młodzieńców – jednym z nich był właśnie Banach. Razem z nim, jego kolegami Witoldem Wilkoszem i Ottonem Nikodymem oraz Władysławem Ślebodzińskim, Leonem Chwistkiem i Stożkiem tworzyli nieformalne koło matematyczne.
W 1917 roku habilitował się na Uniwersytecie Lwowskim na podstawie rozprawy "O niektórych własnościach szeregów Fouriera". Został docentem na kierowanej przez Józefa Puzynę I Katedrze Matematyki Stosowanej Uniwersytetu Lwowskiego i w następnym roku w „Mathematische Zeitschrift” opublikował pracę, którą uważa się za pierwsze polskie opracowanie z nowej dyscypliny matematycznej – analizy funkcjonalnej Additive und stetige Funktionaloperationen. Wówczas ogłasza też pracę o zbiorze odległości punktów zbioru miary dodatniej Sur les distances des points dans lesensembles de mesure positive.
Po zakończeniu wojny w listopadzie 1918 we Lwowie i okolicach wybuchają walki polsko-ukraińskie. Steinhaus decyduje się wrócić do rodzinnego Jasła i zatrudnia się jako ekspert matematyczny gazociągu firmy Gartenbarg, Waterkeyn i Karpaty. W 1920 roku otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu we Lwowie i zdecydował się tam wrócić. Po śmierci Józefa Puzyny objął kierownictwo I Katedry Matematyki Stosowanej (którą będzie zawiadował, aż do wybuchu II wojny światowej) i wykładał teorię prawdopodobieństwa, teorię funkcji analitycznych i rzeczywistych oraz teorię rachunku różniczkowego i całkowego. Nie zapomniał też o Stefanie Banachu – sprowadził go z Krakowa i dzięki jego wstawiennictwu Banach otrzymał asystenturę na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lwowskiej. Steinhaus odbywał podróże po Europie i nawiązywał znajomości w matematycznych środowiskach innych krajów, zaś we Lwowie otrzymał stanowisko prezesa Lwowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Matematycznego. W roku 1923 został profesorem zwyczajnym, w tym samym okresie opublikował jedną z pionierskich prac w dziedzinie teorii gier: Les probabilités dénombrables et leur rapport à la théorie de mesure, zawierającą pełną matematyzację ważnego przypadku systemu probabilistycznego: gry w orła i reszkę. Wydaje też pierwszą ze swoich popularnonaukowych książek "Czym jest,a czym nie jest matematyka", którą stara się przybliżyć matematykę i zainteresować nią szersze rzesze czytelników. W 1925 roku publikuje pracę pt. "Definicje potrzebne do teorii gier i pościgu", niedocenioną wówczas, a pionierską w ujęciu pościgu jako gry (w sensie nowoczesnej teorii gry).
W 1927 roku Steinhaus wraz z przyjacielem Stefanem Banachem opublikowali pracę z dziedziny analizy funkcjonalnej Sur le principe de la condensation des singularis, w której przedstawili dowody zasady jednostajnej ograniczoności (Twierdzenie Banacha-Steinhausa). Był to jeden z ważniejszych kroków w tej dziedzinie matematyki, szybko wokół uczonych zaczęli skupiać się młodzi matematycy zajmujący się analizą funkcjonalną. To wtedy rozpoczęły się słynne spotkania poza murami uczelni - we lwowskiej Romie i kawiarni Szkocka, gdzie spisywano do zeszytu matematyczne problemy do rozwiązania.
W 1929 roku Hugo Steinhaus założył i wraz ze Stefanem Banachem redagował czasopismo „Studia Mathematica” publikujące prace wyłącznie obcojęzyczne i poświęcone tylko analizie funkcjonalnej, będące swoistym przedłużeniem kawiarnianej działalności Lwowskiej Szkoły Matematycznej. „Studia Mathematica” szybko zdobywały uznanie w naukowym świecie i stały się jednym z najbardziej cenionych periodyków o tej tematyce. Czasopismo działało do 1940 roku, ukazało się w tym czasie dziewięć tomów zawierających 161 prac (w tym 6 Steinhausa).
W 1930 roku Steihaus został dziekanem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Uniwersytetu Jana Kazimierza, zasiadał też w komitecie redakcyjnym lwowsko-warszawskiej serii „Monografie Matematyczne”. Wspólnie z Markiem Kacem ogłosił sześć prac definiujących funkcje niezależne stochastycznie (w sensie niezależności zmiennych losowych w rachunku prawdopodobieństwa) i opublikował je pod wspólnym tytułem Sur les fonctions indépendantes w „Studia Mathematica”. Na polu popularnonaukowym, jeszcze przed wojną w 1938 roku opublikował jedną ze swoich najpopularniejszych w Polsce i na świecie książek "Kalejdoskop matematyczny", która, podobnie jak "Czym jest, a czym nie jest matematyka", miała za zadanie popularyzowanie matematyki wśród przeciętnych obywateli i pokazanie, że jest stale obecna w naszym życiu – od gry w szachy po prawa przyrody. Książka ta do dzisiaj doczekała się wielu wydań, przetłumaczono ją na angielski, rosyjski, francuski, bułgarski, węgierski, niemiecki i japoński.
Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną życie Steinhausa i jego żony dzięki jego statusowi światowej sławy uczonego i matematyka wydawało się w miarę bezpieczne, choć Steinhaus znany z ciętego języka ponoć pytał nowe komunistyczne władze uczelni, czy wiedzą „jak się różniczkuje po marksistowsku”? Uniwersytet został przemianowany na Państwowy Uniwersytet Ukraiński im. I. Franki. Steinhaus podjął na nim pracę jako profesor oraz kierownik II Katedry Analizy Matematycznej, został również członkiem Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie. Jego przyjaciel Stefan Banach, który po sukcesach w latach 30-tych był już postacią legendarną otrzymał stanowisko dziekana Wydziału Matematyczno-Fizycznego. Mimo wojennego terroru i aresztowań NKWD, uczeni kontynuowali spotkania w Szkockiej. Ponoć do Lwowa zaczęli pielgrzymować sowieccy matematycy chcący skorzystać z okazjii poznać Stefana Banacha i inne legendy Lwowskiej Szkoły. Ucieczkę od wojennej rzeczywistości Steinhaus znalazł w pracy. W „Studia Mathematica” opublikował Équipartition, gdzie przedstawił model realizujący jednocześnie deterministyczny i probabilistyczny przebieg ruchu dużego roju punktów materialnych (ruchy Browna). Zajęcie Lwowa przez Niemców w lipcu 1941 roku było końcem Lwowskiej Szkoły Matematycznej. Hugo Steinhaus z racji swojego żydowskiego pochodzenia musiał się ukrywać – najpierw regularnie zmieniając mieszkania, później wraz z żoną zdecydował się na wyjazd na wieś. Pod fałszywym nazwiskiem Grzegorz Krochmalny mieszkał najpierw w Osiczynie koło Zimnej Wody, później w Berdechowie koło Stróż. Steinhaus włączył się w tajne nauczanie (pod pseudonimem Stanisław Melon), zaczął też budować w celach zarobkowych zegary słoneczne dla okolicznych gospodarstw.
Po zakończeniu wojny i postanowieniach konferencji w Jałcie Steinhaus musiał opuścić rodzinne miasto na zawsze. Na zaproszenie dawnego rektora lwowskiego uniwersytetu Stanisława Kulczyńskiego, który odpowiadał za powołane we Wrocławiu politechnikę i uniwersytet zdecydował się na przeprowadzkę. Został pierwszym dziekanem Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii oraz kierownikiem Katedry Zastosowań Matematyki w Instytucie Matematyki, które początkowo były wspólne dla Uniwersytetu i Politechniki Wrocławskiej.
W 1945 roku opublikował pracę będącą podsumowaniem jego wojennych przemyśleń na temat podziałów pragmatycznych, zawierającą słynne „sandwich theorem” twierdzenie o podziale płaszczyzną trzech zbiorów w przestrzeni trójwymiarowej, a rok później zainicjował powstanie Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. W r. 1948 - po krótkiej wizycie z wykłądami w USA - wznowił we Wrocławiu „Studia Mathematica”, które stały się ważnym matematycznym periodykiem w zakresie analizy funkcjonalnej, w 1953 założy kolejne poważane czasopismo „Zastosowania Matematyki”. Steinhaus został też jednym z organizatorów warszawskiego Państwowego Instytutu Matematycznego i jakiś czas pełni w nim funkcję wicedyrektora, zaś po rozdzieleniu Politechniki i Uniwersytetu Wrocławskiego w 1951 roku objął Katedrę Zastosowań Matematycznych. Realizując swoją pasję praktycznych zastosowań matematyki był doradcą matematycznym Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, utworzył we Wrocławiu seminarium poświęcone stosowaniu matematyki do zagadnień nauk przyrodniczych, lekarskich i społecznych, zajmował się także antropologią oraz prawem cywilnym - tu ciekawostka, usiłując rozwiązać kwestie dochodzenia ojcostwa przez rachunek prawdopodobieństwa.
W 1960 roku Steinhaus przeszedł na emeryturę, ale nadał był kierownikiem Działu Zastosowań Przyrodniczych i Gospodarczych w Instytucie Matematycznym PAN. Wykładał również za granicą na Uniwersytecie w Indianie w Stanach Zjednoczonych oraz na University of Sussex w Brighton w Wielkiej Brytanii.
Cytowane na początku materiału sentencje, to pokłosie literackich zainteresowań wielkiego matematyka - językowego purysty i miłośnika ciętych ripost wpisującego w (ówcześnie spotykaniej w PRL) rubryce "pochodzenie" - „arystokracja plus burżuazja”. Niewielu mogło sobie na to pozwolić.
Zmarł 25 lutego 1972 roku we Wrocławiu. Na jego nagrobku wykuto cytat „Między duchem a materią pośredniczy matematyka”.
Dla miłośników podpowiadamy literaturę tematu:
Duda R., Hugo Dionizy Steinhaus, www.ipsb.nina.gov.pl
Kolanowski S., Pawlikowska-Brożek Z., Hugo Dionizy Steinhaus, www.wiw.pl
Urbanek M., Piękne umysły. Lwowska Szkoła Matematyczna, Ośrodek KARTA, Warszawa 2016.
Weron R., Hugo Steinhaus: matematyk, humanista i… popularyzator sprawiedliwego podziału tortu, „Decyzje” 2006, nr 6.
Warto...
Wszelkie materiały zamieszczone w niniejszym Portalu chronione są przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Materiały te mogą być wykorzystywane wyłącznie na postawie stosownych umów licencyjnych. Jakiekolwiek ich wykorzystywanie przez użytkowników Portalu, poza przewidzianymi przez przepisy prawa wyjątkami, w szczególności dozwolonym użytkiem osobistym, bez ważnej umowy licencyjnej jest zabronione.
